Twintig jaar terug publiceerde ik in Computable het stuk ‘Napoleons Waterloo: de Turk’. Hier druk ik het nogmaals af, met een enkel aanvullend commentaar tussen [ ].
Meer dan 200 jaar voor de geboorte van Deep Blue [de computer die Gary Kasparov versloeg – RV] presenteerde de Oostenrijker Wolfgang von Kempelen een machine die kon schaken. Tom Standage schetst in zijn boek ‘De mechanische Turk’ onder meer de parallellen tussen beide schaakmachines.
Automaten zijn de bijna vergeten voorgangers van de moderne (computer)technologie. In de 18e eeuw waren ingewikkelde automatische machines razend populair. Uitvinders annex operators gingen met hun automaat de Europese theaters en paleizen langs. Het kon niet op: versierde uurwerken, automatische viool- en fluitspelers, een schrijfmachine die zelf kon schrijven, speeldozen, en zelfs een mechanische eend die daadwerkelijk kon eten, kwaken, en via een ingenieus spijsverteringsstelsel ook poepen. Maar al deze automaten kenden slechts één, herhaalbaar, trucje. Wanneer de nokkenassen en ponskaarten eenmaal op een bepaalde manier waren geprogrammeerd, lag de beweging vast. Automaten, hoe vernuftig ook, waren slechts automaten. Totdat de Oostenrijker Wolfgang von Kempelen in 1770 een machine presenteerde die kon schaken.
Het apparaat bestond uit een kast van 1 meter 20 x 75 x 90 cm, met diverse klapdeuren en compartimenten. Bovenop was een schaakbord aangebracht en een pop, wiens arm de zetten van het apparaat uitvoerde. De pop was uitgedost met een hermelijnen mantel en een tulband en verwierf al snel de bijnaam ‘De Turk’. De machine won van goede Parijse schakers en zou de beroemdste automaat uit de geschiedenis worden. De Amerikaanse journalist Tom Standage beschrijft het verhaal van deze automaat in het onlangs verschenen boek De mechanische Turk.
Belazerd
Von Kempelen demonstreerde de Turk in Europa en zelfs in Amerika. Zelfs de meest spitse geesten waren verbluft als de automaat zijn zetten deed. Von Kempelen liet zijn automaat niet onderzoeken, en dus waren er theorieën te over. Was er mechanisch bedrog, magnetisme of vingervlugheid in het spel? Of zat er een dwerg in? Tientallen jaren bleef de Turk onderwerp van speculatie; rijen historische figuren zoals Benjamin Franklin en Catharina de Grote raakten in zijn ban. Napoleon Bonaparte speelde tegen hem en verloor, Edgar Allan Poe liet zich door de Turk inspireren voor zijn detective-verhalen. Als de Turk ‘optrad’ ontstond een heuse mediahype: de kranten schreven wekenlang grote verhalen met mogelijke verklaringen. Het geheim van de werking werd pas onthuld in 1840; Von Kempelen was allang dood. Uiteraard zat er in het kleine kastje op ingenieuze wijze een speler verborgen.
Grappig is dat de werking van de Turk niet zo veel verschilt van de manier waarop schaakcomputer Deep Blue in 1997 wereldkampioen Gary Kasparov versloeg, zo betoogt Standage – in navolging van de beroemde filosoof John Searle. Deep Blue’s overwinning was er eigenlijk één van het programmeerteam, die de geest in de machine vormden. Eén van de ‘scheppers’ beweert dan ook: “Deep Blue is niet intelligent. Hij is alleen een goede probleemoplosser op dit zeer specifieke gebied. Iedere stap op zijn weg was zorgvuldig geprogrammeerd.”
Mogelijk is dat de reden waarom echte kunstmatige intelligentie nog steeds niet echt van de grond is gekomen. Al in de jaren zestig voorspelden wetenschappers dat het amper tien jaar zou duren voordat een computer de beroemde Turing-test – is een computer in staat zich zodanig te gedragen dat je niet merkt dat het een computer is?- zou kunnen doorstaan. De meest recente pogingen daartoe zijn nog doorzichtig. Zo is de geprogrammeerde internetchatter Alice goed, maar toch duidelijk te herkennen als computer. Ook de ontwikkeling van op menselijke wijze bewegende robots (Honda met zijn Asimo) staat nog in de kinderschoenen.
[Het is nu twintig jaar later en bovenstaande alinea zou ik nu niet meer zo formuleren. De uitkomsten van Chat GPT zijn soms totaal computerig en soms echt niet van menselijke output te onderscheiden. Ook robots zijn al veel verder in hun ontwikkeling.]
Interessant is dat Kasparov nog steeds volhoudt dat hij in de tweede matchpartij belazerd is; dat een zeer sterke grootmeester als Anand de computer een bepaalde zet heeft ingefluisterd. De bijna onoverwinnelijke schaker Kasparov vermoedt een mens in de computer. Zo is de Turk, meer dan anderhalve eeuw na zijn ontmanteling, nog springlevend!
De mechanische Turk / John Standage, De Arbeiderspers, 2004. Prijs: 16,98 euro
Ontdek meer van Renzo Verwer, blogger/auteur
Abonneer je om de nieuwste berichten in je inbox te ontvangen.
Renzo Verwer, blogger/auteur 