Is boeken lezen beschaafd?

“Een boek lezen, ik vind het wel beschaafd. Toch?”

Ik knik begrijpend. De vrouw naast me op het bankje (jaar of 22-25 schat ik) leest Alle Verhalen van Roald Dahl. Ze spreekt verder:

“Ik merkte dat ik moeite heb me te concentreren. En nu wil ik mezelf trainen in echt lezen.”

Ik begin over de smartphone – die ziet ook zij als boosdoener. Ondertussen lees ik een oppervlakkig tijdschrift. Ze heeft inderdaad moeite om zich te concentreren, zo merk ik.

Haar opmerking blijft later in mijn hoofd spoken: roman lezen, beschaving…. en het vraagteken, haar onzekerheid.

In het tijdschrift Literatuur (1991) is te lezen dat romans ooit voor riskant doorgingen. Ze zouden helpen de ‘jonge zinnen’ op hol te doen slaan, ‘met al die Helden en Heldinnen’.

Het regende in de zeventiende en achttiende eeuw klachten over de leugenachtige roman, die tot snode daden zou aanzetten, en over de ziekelijke populariteit, waarin het genre zich in kringen van weerloze vrouwen en jongens mocht verheugen. Nog aan het eind van de achttiende eeuw werd aan Die Leiden des jungen Werthers van Goethe een verwoestende invloed toegekend: het boek zou gevoelige lezers tot zelfmoord drijven en de samenleving als een ziekte – de ‘Wertherfieber’ – teisteren.

Ook negentiende eeuwse feuilletonschrijvers kregen het verwijt dat de ‘verkeerde emoties’ bij hun lezers stimuleerden [NB dit doet ergens denken aan het befaamde populisme-verwijt]. En in de twintigste eeuw gold het lezen van een boek lang niet altijd als beschaafd.

“Je bederft je ogen”.’Doe eens gezellig!’, ‘Moet je niet wat gaan doen?’, Hebben ze elkaar al?’, menig lezend kind kent de opmerkingen, die vaak van weinig kunde getuigden.

Onderzocht is ook dat het lezen van romans zou zorgen voor empathie… Psychologe Beatrijs Ritsema bestrijdt dit idee: ‘Fictie lezen is een onderdeel van iemands levensstijl, zoals moslim of moeder zijn dat ook is. Het kleurt je blik op de wereld.’

Schrijver Tommy Wieringa ziet de roman als een van de belangrijkste dragers van beschaving. Citaat:

‘Tot zijn grote spijt waagt de jeugd zich niet meer aan wat hij ‘de voorbodes van de roman’ noemt: het dagboek en de liefdesbrief. Ook wordt er nauwelijks meer gelezen, wat niet zozeer een kwestie is van niet willen, maar van niet meer kunnen lezen. Het ontbreekt de jeugd aan vaardigheden om literatuur te begrijpen. ‘Zo valt de roman uit de tijd.’ Bovendien moet de tijdrovende roman in de moderne samenleving concurreren met ‘snellere’ kunstvormen als de film.’

Ik denk dat Wieringa gelijk heeft. Romans – en sowieso boeken – lezen, is de afgelopen tien jaar weer een niche aan het worden. De -grote- niche die het ooit al was. Een aantal bestsellers -doorgaans geen romans, maar voetbal- en kookboeken!- doet daar niets aan af.

Bewijs? Vraagt u maar de eerlijke verkoopcijfers aan schrijvers, boekhandels en uitgeverijen. Die zijn rond 2010 ingestort, zo meldde Renate Dorrestein een paar maanden geleden in een interview… Veel boekhandels zijn er sinds die tijd opgehouden en er zijn er veel minder voor teruggekomen. Is dat erg?