Het NK schaken 2019. En: is schaken goed voor een mens?

Het NK schaken 2019 is alweer vier ronden bezig en Iozefina Paulet (vrouwen) en Jorden van Foreest (NK algemeen) leiden. In de schaakhoek van de Tolhuistuin heerst een aangename stilte; alleen daarom zou een mens eens langs moeten komen. Schaker of niet. Er is immers altijd wat te beleven: Van den Doel maakt vier remises op rij, maar strijdt er hard voor. Jan Timman speelde vijftig jaar geleden zijn eerste NK, nu debuteert hij als NK-commentator. Sokolov blundert; de broeders van Foreest gaan een harde strijd aan. Tivakov is niet in de vorm van vorig jaar. Tea Lanchava wil geen remise en verliest vervolgens zo afgrijselijk dat mijn hart ineenkrimpt. In het vrouwentoernooi spelen twee jonge meisjes mee (Machteld van Foreest en Eline Roebers), die menig toeschouwer vertederen, valt me op. Het aantal bezoekers is niet groot, de aanwezigen zijn wel erg betrokken.

Maar na een paar dagen schaken kijken, dwalen mijn gedachten steeds vaker af van het Siciliaans, de eeuwige toreneindspelen en de merites van pakweg Lxb6. En ook al omdat ik veel te weinig van schaken snap, dus afgeleid ben, is bij mij de eeuwige vraag weer gerezen:

Is schaken goed voor een mens?

Tijd om daar eens in te duiken.

Er is een stortvloed van onderzoeken naar schaken. Schaken zou populair zijn onder de jeugd. Het zou goed zijn voor je schoolprestaties. Onder andere psycholoog Karel van Delft is een groot aanhanger van deze ideeën, die hij wel nuanceert. Schaken geldt vaak als sowieso goed voor de mens, men meent dan dat het mensen samenbrengt, ze helpt met focussen, dat je met schaken je zelfvertrouwen en creativiteit ontwikkelt, het brein oefent, je leert te concentreren en kalm (!) te blijven onder druk. Schaken zou zelfs criminele jongeren op het goede pad kunnen brengen – door schaken leren ze consequenties overzien.

Hoewel ik erg veel van het spel hou – ik denk soms meer dan menig grootmeester- word ik altijd wat ongemakkelijk van al die bewieroking. Schaken als haarlemmerolie, een geneesmiddel tegen alle kwalen, dat kan toch gewoonweg niet?

In De zuiverste liefde is die tussen een man en zijn paard (de interviewbundel van Max Pam, 1975) schetsen Nederlandse schakers hun ideeën over het spel. Hans Ree, toen nog IM, blijkt hier de grote relativeerder:

Door het schaken zou de wil worden ontwikkeld en het vermogen om logisch te denken, dat is allemaal onzin.  De gemeenschapszin neemt ook niet toe, integendeel. In dictatoriale landen wordt het schaken zo gepropagandeerd om de mensen het denken af te leren, om ze een soort cultuur te geven, die verder geen consequenties heeft. Het contact met het echte leven gaat verloren, zodat het allemaal geen kwaad kan. Ja, ja, schaken als opium voor het volk.

Ree sprak verder over wellust die hij voelde toen hij een tegenstander van hem zag lijden. Dat kan niet gezond zijn, vond hij.

Ik herken dat wel. Dat heb ik ook gevoeld. ‘Wat een sukkel. Dat-ie niet durfde door te zetten in gewonnen stelling, maar op zijn extra pionnen ging zitten en dan verloor. Van mij nog wel!’ Ik voelde duidelijke minachting… en u mag zeggen wat dat over mij zegt.

Karel van der Weide, grootmeester in ruste, vroeg ik om ‘een evenwichtig oordeel over het nut van schaken’. Hij meldde me dit:

Voordelen? Schaken is hersengymnastiek. Het helpt je om beter te rekenen en houdt wellicht dementie langer buiten de deur. Wie goed wordt in schaken, is iemand. Dat mis ik soms wel, ik ben niemand meer en zal dat waarschijnlijk nooit meer worden. Zei Gert Jan de Boer niet, toen-ie van de FIDE-ranglijst was afgevoerd: “Ik bestond niet meer!” Alleen vond Gert Jan dat geloof ik wel leuk. Dan is er nog de theorie van onder meer Verwer en Hoeksema: schaken geeft zingeving aan onaangepaste figuren, die het anders niet redden in de maatschappij. Eens natuurlijk. En een zekere herkenning ook wel…

Waar is schaken slecht voor? Heb je even? Schaken bevordert autisme, houdt je weg van de vrouwen en staat een succesvolle opleiding in de weg. Het vergroot je kans op relationeel ongeluk, armoede en tot het verworden tot outcast. Jongens -inderdaad, jongens!- blijven erin hangen, terwijl ze nuttig hadden kunnen zijn voor de maatschappij. Zoals hoogleraar en oud-schaaktalent Klaas Landsman eens zei over Maarten Solleveld: “Hij had véél eerder kunnen promoveren als-ie niet zoveel geschaakt had!”

Oud-NK-deelnemer (1967, 1971) Tim Krabbé sprak in een interview met mij over de gruwelkanten van het schaakleven die hij geobserveerd en meegemaakt had, vooral in de schaakcafés:

Schaken heeft veel weg van een fysieke verslaving, drugs bijvoorbeeld – al ben ik nooit drugsverslaafd geweest. Het is een hopeloos leven als je iets doet waar je geen weerstand aan kunt bieden en je weet dat je er eigenlijk mee op zou moeten houden. De verslavingskant van schaken wordt nooit genoemd in al die mooie voorwoorden van die boeken waaruit onze jeugd schaken leert. Nee, schaken is daarin altijd prachtig, goed voor het intellect en weet ik veel meer.  Schaken is heel gevaarlijk, er zou ernstig tegen gewaarschuwd moeten worden!

Hoogleraar onderwijspsychologie Paul Kirschner heeft harde kritiek op al die onderzoeken die ‘bewijzen’ dat schaken zo goed is voor allerlei andere vaardigheden. Hij plaatst zijn kritiek in een traditie: ‘We zien dit ook ten aanzien van andere ‘wondermiddelen’ zoals het leren van Latijn (in het verleden), daarna wiskunde en tegenwoordig coderen en computationeel denken: het lijkt allemaal te goed en te eenvoudig om waar te zijn! (…) Je kan [sic!-RV] wel procedures leren, maar dat is geen algemene vaardigheid, dat is het opdoen en eigen maken van procedurele kennis.’

Ik vat zijn verhaal samen: van veel schaken leer je vooral … schaken. Dus het is niet per se goed voor andere dingen.

Machteld van Foreest

Van te voren waren velen benieuwd hoe Machteld van Foreest het op het NK zou doen. Wel: zij draait bovenin mee. Zij besteedt vijf tot zes uur per dag aan schaken. Machteld wil de beste schaakster ter wereld worden (en dus niet de creatiefste denker of zo). Een fraai streven, maar Tim Krabbé waarschuwde al:

Schaken is natuurlijk ook ontzettend mooi, maar het is carrièrebedervend. Als ik een kind van tien had met heel veel talent voor schaken, zou ik daar gemengde gevoelens over hebben. De kans dat het genoeg talent heeft om bijvoorbeeld een Jan Timman te worden en er echt van te kunnen leven is miniem.

Realistische woorden van de schrijver/schaker.

NK-deelnemer Benjamin Bok lijkt nu ook het andere pad te bewandelen: hij is aan het studeren. Ik begrijp dat het hem bevalt dat hij niet alleen maar met schaken bezig is.

Fabiano Caruana echter vertelde eens dat hij in zijn jeugd een ‘moeilijke jongen’ was. Heel veel schaken hielp hem sturing te geven aan zijn leven.

Dus wat is het nu, met dat schaken? Is het Goed? Of is het Slecht?

Een cliché, maar het antwoord is niet eenduidig. Op zoek naar informatie over vrouwenschaak (voor een volgende artikel) zag ik onderstaand, boeiende filmpje van Chessqueens Rosa Ratsma en Maaike Keetman:

De schaakmoeder zegt enkele behartigenswaardige dingen over verschillen tussen schakende jongens en schakende meisjes. En dan, zo rond de vierde minuut, zegt ze het:

‘Het is niet cool om te schaken’

Niet-cool, dat woord zocht ik! Het nerdy imago is mijns inziens de zegen en de vloek van het spel. Je kunt je met schaken onderscheiden. Maar jezelf op deze wijze positioneren, of dat gunstig is, en of schaken wel leuk is, dat zijn heel terechte vragen…

NK schaken 2019 in de Tolhuistuin, IJpromenade 2, Amsterdam. Nog tot zondag 7 juli. De rondes starten vanaf 14.30, de laatste ronde is zondag vanaf 12.00. Toegang gratis.